Gemaal de Lely
 Ten minste één Wikipediagebruiker vindt dat de inhoud van dit artikel ingevoegd zou moeten worden in Gemaal Lely, of dat er een duidelijkere afbakening tussen beide artikelen dient te worden gemaakt. Als de tekst wordt ingevoegd, dient dit artikel een redirect te worden (hier melden).
|
Gemaal de Lely is een in 1930 in bedrijf gesteld gemaal nabij Medemblik dat zorg draagt voor het reguleren van de waterstand in de Wieringermeerpolder.
Het gemaal, vernoemd naar Cornelis Lely, is onderdeel van een groot plan, ‘het Zuiderzeeplan’. Er ging een heel proces aan vooraf voordat dit plan uiteindelijk tot stand kwam.
Zuiderzeeplan[bewerken]
In de 17e eeuw beschreef de zoon van Simon Stevin, Hendrik Stevin, hoe de Noordzee en Zuiderzee van elkaar konden worden gescheiden door de Waddeneilanden via dammen met elkaar te verbinden. Vanaf 1848 werden er vele plannen gemaakt door ingenieurs om de Zuiderzee af te sluiten en droog te leggen. Vele waren echter niet doordacht en daarom niet haalbaar.
De plannen die wél bruikbaar waren nam Cornelis Lely op in onderzoeksverslagen. De goed uitgewerkte ideeën en onderzoeken waren vooral geschikt. Op verschillende plekken bij de Zuiderzee verrichtte hij boringen en zo hoefde hij dat in het Zuidelijk deel niet meer te doen; door anderen was er al aangetoond welke grondsoort er bij drooglegging zou vrijkomen. Al het onderzoek werd opgeschreven in acht technische nota’s. Met de alle resultaten kon het plan goed onderbouwd worden. Lely had veel talent en dit kwam goed naar boven.
Het afsluiten en inpolderen van de Zuiderzee gaf veel voordelen. Het land rondom de Zuiderzee was beter beschermd tegen de zee, de waterlozing en verversing zou verbeteren, er zouden betere middelen voor de scheepvaart zijn en ten slotte zou de communicatie tussen Noord-Holland en Noord-Nederland sterk verbeteren. De vruchtbare klei ondergrond kon worden ingepolderd en het zanderige gebied zou erbuiten blijven. In de loop van de tijd namen de argumenten voor Lely’s plan alleen maar toe. De inpoldering zou onder andere zorgen voor een grotere voedselvoorziening en meer werkgelegenheid.
Wetsvoorstel[bewerken]
In 1891 presenteert Lely op 36-jarige leeftijd voor het eerst het plan om de Zuiderzee droog te leggen en wordt daarna benoemd tot minister van Waterstaat, Handel en Nijverheid in het kabinet van Tienhoven. Als minister werkt hij verder aan zijn plan. Dit plan kende ook tegenstanders; sommigen vonden het plan te duur en te risicovol en vissers protesteerden tegen het mogelijk verdwijnen van de Zuiderzee. In 1894 beoordeelde de Commissie het plan positief, het zou immers ook grote economische voordelen hebben door de toevoeging van nieuwe, vruchtbare grond. De tegenstanders waren niet afgehaakt van hun standpunt, en ministers van Waterstaat gaven het plan nog steeds geen prioriteit. Het Zuiderzeeplan bleef liggen. In het tweede kabinet was Lely ondertussen bezig met het uitdiepen van het Noordzeekanaal en het ontwikkelen van de Scheveningse haven. In 1902 was hij gouverneur in Suriname en heeft de Lawaspoorlijnen aangelegd. In 1905 keerde hij terug.
In datzelfde jaar werd Jacob Kraus minister van Waterstaat en 4 november 1907 kwam hij met een wetsonderwerp om de Wieringermeer droog te maken. Dit onderwerp was niet bedoeld als alternatief voor Lely’s plan, maar als onderdeel daarvan. Het plan werd door de opvolgers van Kraus overgenomen. Leden van de kamer vonden het plan geen slecht idee, maar veel zagen er ook wat in om het hele plan van Lely uit te voeren. Er moest daarvoor nog wel onderzoek gedaan worden naar de vermoedelijke verkoopwaarde van de grond, schadevergoedingen voor de Zuiderzeevissers en of er zoute kwel kon optreden in de Wieringermeerpolder als er geen afsluitdijk was. In 1913 werd Lely minister en was de motie van Kraus nog niet aangenomen. Lely zag wel een kans om zijn plan uit te werken omdat men zich wel bezig had gehouden met inpoldering. Op 16 september 1913 hield Wilhelmina haar troonrede, en dit was een succes voor Lely;
“Ik acht den tijd gekomen om de afsluiting en droogmaking van de Zuiderzee te ondernemen. Verbetering van den waterstaatkundigen toestand der omliggende provincien, uitbreiding van grondgebied en blijvende vermeerdering van arbeidsgelegenheid zullen daarvan het gevolg zijn. Een wetsontwerp tot uitvoering van die afsluiting en gedeeltelijke droogmaking zal U worden aangeboden.”
Oorlog[bewerken]
De troonrede leek positief, toch kwam het wetsvoorstel er nog steeds niet. In 1914 heersten er spanningen in Europa. Ondanks die spanningen vertrok Lely met zijn vrouw Mies naar Mariënbad voor vakantie. De spanningen leiden tot de Eerste Wereldoorlog. Lely moest noodgedwongen met zijn gezin naar Nederland terugkeren. Het was van belang dat hij weer aanwezig was in Den Haag. Eenmaal thuis kreeg zijn vrouw een beroerte tijdens het uitpakken van de koffers. Ze overleed. Lely was in diepe rouw en verloor zijn levenslust. De Zuiderzeeplannen liet hij met rust omdat hij het succes niet meer met zijn vrouw kon delen. De oorlog leidde tot voedseltekorten en werkloosheid. Deze omstandigheden zorgde wel voor eenheid, iedereen wilde het oplossen. Dit duurde echter maar een paar weken. Kritiek op het kabinetsbeleid nam toe en men kwam steeds moeilijker aan eten. In sommige delen van het land ontstonden daardoor relletjes. Ook in het kabinet ging het er niet goed aan toe; verschillende ministers stapten op.
Ramp[bewerken]
In de nacht van 13 of 14 januari 1916 vond er een stormvloed plaats. Dijken braken op meerdere plekken door en polder na polder stroomde door de lage ligging vol water; Zaandam, Purmerend, Monnickendam, Ransdorp, Anna Paulowna en zelfs in Nijkerk was men hard aan het proberen om de dijken dicht te maken en de schade te herstellen. Door de ramp vielen er veel doden, was er veel schade en ook vee moest het ontgelden.
Zuiderzeewet[bewerken]
De stormvloed zorgde ervoor dat Wilhelmina de wet 14 juni 1918 ondertekende. De wet zou de afsluiting en drooglegging van de Zuiderzee bewerkstelligen. In 1920 werd de Amsteldiepdijk aangelegd en dit project duurde 4 jaar. Het is het eerste stuk van de afsluitdijk en leverde veel informatie op voor de bouw daarvan. Men begon met de bouw van de afsluitdijk in januari 1927. Op 28 mei 1932 werd om twee minuten over één het laatste deel van de dijk dichtgemaakt. De afsluiting van de Zuiderzee is een feit.
De polders moesten nog drooggelegd worden en dit was een grote klus. Daarom werd besloten om eerst een proefpolder van 40 hectare te maken in Andijk. Dit gebeurde in 1926 en deze viel droog op 12 augustus 1927. Vanaf 1928 stond er een boerderij met daarin een laboratorium. De bodem was erg zout en er werd onderzoek gedaan naar het geschikt maken van de grond voor landbouw. Door de onderzoeken kon er advies gegeven worden over onder andere de meest geschikte manier van afwatering en bemesting voor de Wieringermeerpolder. Na de drooglegging van de Wieringermeer wordt er in 1942 de Noordoostpolder drooggelegd, in 1957 Oostelijk Flevoland en in 1968 Zuidelijk Flevoland.
Gemaal de Lely[bewerken]
De bouw van gemaal de Lely startte in 1927. In 1930 was het gemaal klaar en werd het in gebruik genomen. Architect Dirk Roosenburg was de ontwerper. Eveneens ontwierp hij gemaal Leemans dat zich bij Den Oever bevindt. De Lely was het eerste elektrische gemaal en stond symbool voor het nieuwe land. Het witte gemaal springt in het oog en is gemaakt van industriële materialen. Van dichtbij zijn de afdrukken van de planken waarin het beton is gegoten goed te zien. De Lely is vernoemd naar de drijfveer achter de
Zuiderzeewerken. Zonder het gemaal was de polder nooit tot stand gekomen. De Lely is echt een watererfgoed. Het vertelt het verhaal van de droogmaking en de strijd tegen de Zuiderzee.
Op 10 februari 1930 vond de plechtige indienststelling plaats in de Lely door de minister van Waterstaat P.J. Reymer. In ruim zes maanden tijd pompte de Lely samen met dieselgemaal Leemans de Wieringermeer droog.
Iedere 24 uur werd er 4,5 miljoen m3 water weggepompt. De Lely had daarin het grootste aandeel; 3 miljoen m3. Het waterpeil zakte dagelijks ongeveer 2 cm. Toen de Wieringermeer was doorgepompt was er 20 duizend hectare aan nieuwe grond. Afwatering gebeurde met vaarten, tochten en sloten. De Lely ligt nabij Medemblik op de plek waar de Westfriese Vaart, de Medemblikkervaart en de Hoekvaart samenkomen. Samen vormen ze een belangrijke landmark. De vaarten en tochten lagen er al voor de drooglegging, deze zijn ‘nat gebaggerd’. De duizend kilometer aan sloten werd gerealiseerd door plompvoertuigen met rupsbanden. Een greppelploeginstallatie zorgde voor 9 kilometer greppel per dag. Het laboratoriumonderzoek dat was gestart bij de proefpolder zette men voort in de Wieringermeer.
Polder en grondgebruik[bewerken]
De polder bestaat uit oude zeeklei en doordat het recent is drooggevallen bevat het veel zout. Door neerslag spoelt dit echter snel uit en wordt het gebied ontzout. Landbouw werd daardoor goed mogelijk. Tarwe, suikerbieten en erwten leverden zelfs meer op dan in andere Nederlandse akkerbouwgebieden met zeeklei. Door de moderne rechthoekige verkaveling kon men het land gemakkelijk met machines bewerken. De bewoning in de polder is verspreid en er zijn poldervaaggronden te vinden. Op kaarten is de locatie van de Lely en de rechthoekige verkaveling goed terug te zien.
De Duitsers[bewerken]
In 1945 hebben de gemalen nog een belangrijke rol gespeeld. “Op die zeventiende april om 12:15 uur bliezen de Duitsers met explosieven twee gaten in de dijk tussen de Wieringermeerpolder en het IJsselmeer. De waterstand op het IJsselmeer was op dat moment NAP + 0,12 meter. Op de locatie waar zij de dijk opgeblazen hebben, ligt het maaiveld in de Wieringermeer op NAP – 3,50 meter. In de 48 uur die volgden stroomde het water eerst nog langzaam de polder in, maar snel daarna bulderde de Wieringermeerpolder vol met een muur van water.” (Hoes, 2011) Bij gemaal Lely, Leemans en bij de Westfriesesluis in Kolhorn werden noodinstallaties geplaatst om de polders weer droog te pompen. Door de ontploffing stroomde er veel water door de dijken het land in. Twee wielen zijn nog zichtbaar in het landschap.
Vandaag de dag[bewerken]
Tegenwoordig is er naast akkerbouw ook veel glastuinbouw te vinden, zijn er tulpenvelden, veel windmolenmarken en staat er zelfs de grootste windmolen van Europa ‘De Ambtenaar’. Sinds een aantal jaren zijn de datacenters ook erg in opkomst. Er is een datacentrum van Microsoft en een van Google. De verwachting is dat er nog meer van deze centra bijkomen. Bewoners zijn daar niet blij mee.
De gemalen zijn nog steeds in bedrijf. De polder ligt de polder onder zeeniveau. Vanaf de dijk is dit goed te zien. Een goede afwatering is daarom noodzakelijk. Gemaal Leemans en Lely zorgen er vandaag de dag nog steeds voor dat de Wieringermeerpolder droog blijft.
Het gemaal en de omgeving leveren een belangrijke bijdragen aan onder andere natuur, cultureel erfgoed en toerisme. Rondom de Lely zijn soms vogelspotters aanwezig en in de polder zijn er verschillende informatieve borden, toeristische routes en plekken te vinden.
Ten slotte[bewerken]
Het witte gemaal de Lely staat symbool voor het nieuwe land en bescherming tegen de zee. Het heeft een grote rol gespeelt in de Nederlandse geschiedenis. Het uiterlijk van het gemaal stond als symbool voor de toekomst, zo had Cornelis Lely het vast gewild. Nog steeds is de Wieringermeerpolder voortdurend in ontwikkeling. Helaas heeft Lely de voltooiing van de afsluitdijk en de Wieringermeerpolder nooit mogen meemaken. Op 22 januari 1929 overlijdt hij achter zijn bureau “waar hij had zitten schrijven aan een brochure over het Amsterdam-Rijnkanaal.” (Kuijk, 1999)
Op 23 september 1954 wordt er ter ere van Lely’s 100ste geboortedag een standbeeld van hem onthuld op de afsluitdijk. Het beeld staat als nationaal symbool voor de nieuwe samenleving.
Geraadpleegde bronnen[bewerken]
Berendsen, H., Stouthamer, E., Cohen, K., & Hoek, W. (2019). In Landschap in delen. Utrecht: Perspectief Uitgevers.
Bos, C. (2021, januari 28). Hoe de Wieringermeer onvermoeibaar strijdt tegen softwaregiganten Google en Microsoft. Opgehaald van NH Nieuws: https://www.nhnieuws.nl/nieuws/279921/hoe-de-wieringermeer-onvermoeibaar-strijdt-tegen-softwaregiganten-google-en-microsoft
Braak, B. v. (2019, juli 12). Lely, meer dan alleen waterstaatkundige. Opgehaald van Parlement.com: https://www.parlement.com/id/vl00ck3a2xxt/lely_meer_dan_alleen_waterstaatkundige
De Nederlandse gemalen stichting. (Z.d.). Lely. Opgehaald van De Nederlandse gemalen stichting: https://www.gemalen.nl/gemaal_detail.asp?gem_id=721
Ham, W. v. (2007). In W. v. Ham, Verover mij dat land lely en de Zuiderzeerwerken. Den Haag: Boom.
Hoes, O. (2011). Inundatie van de Wieringermeer in april 1945. Tijdschrift voor Waterstaatsgeschiedenis 20(2011); webversie 2013, pp. 62-74.
Klompmaker, A. (2014, septemer 24). 1916: De watersnoodramp die Nederland veranderde. Opgehaald van Nemo Kennislink: https://www.nemokennislink.nl/publicaties/1916-de-watersnoodramp-die-nederland-veranderde/
Kuijk, L. (1999, november 23). Land uit water. Opgehaald van Trouw: https://www.trouw.nl/nieuws/land-uit-water~b54b85df/?referrer=https%3A%2F%2Fwww.google.nl%2F
Liag architecten + bouwadviseurs. (2018, oktober 04). Gemaal LELY, Medemblik (1927-1930). Opgehaald van Liag architecten + bouwadviseurs: https://www.liag.nl/nieuws/gemaal-lely-medemblik-1927-1930
Redactie. (2013, oktober 1). Troonrede 1913 het begin van Flevoland. Opgehaald van Batavia Land: https://www.flevolandsgeheugen.nl/page/5685/troonrede-1913-het-begin-van-flevoland
Stavenuiter, M. (2020, 09 24). wachten op water. Opgehaald van het scheepvaart nationale maritieme museum: https://www.hetscheepvaartmuseum.nl/collectie/artikelen/2024/artikel-wachten-op-het-water
Van Zuiderzee naar meer: 100 jaar Zuiderzeewet. (Z.d.). 4. Uitvoering van de Zuiderzeewerken. Opgehaald van Van Zuiderzee naar meer: 100 jaar Zuiderzeewet: https://www.100jaarzuiderzeewet.com/verhalen/uitvoering-van-de-zuiderzeewerken
Westfries Archief. (Z.d.). Proefpolder Andijk. Opgehaald van Westfries Archief : https://www.westfriesarchief.nl/historie/thema-s/land-en-water/proefpolder-andijk
Dit artikel "Gemaal de Lely" is uit Wikipedia. De lijst van zijn auteurs is te zien in zijn historische en/of op de pagina Edithistory:Gemaal de Lely.
