Abecedarium (oudheid)
Een abecedarium is een neergeschreven rij van letters van het alfabet. Vaak werd het in de vorm van inscripties op verschillende soorten objecten aangebracht in de Oudheid. Het werd door leerlingen gebruikt als model waarmee ze het alfabet konden oefenen door het na te schrijven.[1]
In ruimere zin kan de term ook verwijzen naar de opeenvolging van de namen van die lettertekens die van buiten geleerd moesten worden, maar die interpretatie van de term is minder courant.[2][3]
Ontstaanscontext[bewerken]
Abecedaria zijn gedurende verschillende eeuwen en op zeer uiteenlopende plaatsen en in zeer gevarieerde contexten gebruikt.
In de Oudheid was men ervan overtuigd dat het leren schrijven van de verschillende letters van het alfabet een eerste stap vormde binnen het verwerven van geletterdheid. Na het verwerven van het alfabet moesten de lettergrepen geleerd worden en pas daarna kon men overschakelen op woorden.[4][1] Abecedaria kunnen gezien worden als fysiek bewijs van het belang dat gehecht werd aan het leren schrijven van het alfabet in de Oudheid.[1]
Verder was het ook zo dat men leerde schrijven voordat men leerde lezen. Kunnen schrijven was immers van belang om o.a. eigendom aan te kunnen duiden in een handelscontext, terwijl lezen daarbij minder dringend was. Het is ook in die specifieke context dat het Fenicische alfabet waarschijnlijk geïntroduceerd is in de Griekse wereld: Griekse ruilhandelaars zagen het nut van het gebruiken van een alfabet voor hun handel en besloten om het dan ook verder aan te leren aan hun kinderen. Het alfabet werd relatief gemakkelijk aangeleerd en wist zich zo relatief snel te verspreiden onder de Griekse bevolking.[1]Hierbij kwam het gebruik van abecedaria sterk van pas: het was immers een middel om het schrijven van de letters van het alfabet mee aan te leren.
Abecedaria worden teruggevonden in Griekenland vanaf de 8e eeuw v.C. Hun verschijning moet geschetst worden tegen de achtergrond van een zeer traag opkomende geletterdheid. Hoe verder we vorderen in de tijd, hoe meer exemplaren we zien terugkomen en hoe hoger de geletterdheid wordt. We zien stilaan ook de eerste aanwijzingen verschijnen van opkomende scholen. In die scholen werd er zeker gebruik gemaakt van abecedaria, die de pedagoog gebruikte om het alfabet mee aan te leren aan de leerlingen. Zij gebruikten de abecedaria op hun beurt als voorbeeld om het alfabet mee te oefenen.[1]
Voorbeelden[bewerken]
Algemeen overzicht[bewerken]
Men zou kunnen verwachten dat deze abecedaria voornamelijk gebruikt werden in schoolcontext. Hoewel er zeker voorbeelden terug te vinden zijn die daadwerkelijk gebruikt werden in een schoolcontext, zoals bv. een ostrakon uit Zuid-Gallië uit de 3e of 2e eeuw v.C., dat waarschijnlijk zowel het voorbeeld van een schrijfoefening van de leraar als de kopie van die oefening door de leerling bevat[4], werd het gebruik van de abecedaria niet beperkt tot de schoolse context. Er zijn immers verschillende abecedaria teruggevonden uit een periode die voorafgaat aan de eerste verwijzingen naar scholen in literatuur en kunst.[1]
Men gaat ervan uit dat de abecedaria die door de leraar gebruikt werden in de les waarschijnlijk op een schrijftafeltje uit was of uit hout geschreven werden. Op die manier kon het tafeltje gemakkelijk doorgegeven worden. Leerlingen schreven waarschijnlijk eerder op ostraka of op papyrus, zeker in Egypte.[4]
Abecedaria zijn daarnaast op verscheidene niet-schoolse voorwerpen teruggevonden uit verschillende materialen. Zo werden er bijvoorbeeld heel wat abecedaria teruggevonden op scherven. Er werd bv. een scherf uit de 8e eeuw v.C. teruggevonden van het heiligdom in Eretria voor Apollo Daphnephoros, waarop een deel van een abecedarium bewaard werd. In Cumae vond men zelfs een scherf terug uit de 7e eeuw v.C. met twee abecedaria onder elkaar: het ging om een abecedarium van het Etruskisch alfabet met daaronder een van het Korintisch alfabet. Die twee alfabetten bevonden zich waarschijnlijk onder elkaar omwille van handelsreden: het was immers erg nuttig om het alfabet te kennen van je handelspartners. Zo hadden de Korintiërs er bv. baat bij dat van de Etrusken te kennen en vice versa.[1]
Daarnaast werden ook enkele objecten teruggevonden met abecedaria op die hoogstwaarschijnlijk gebruikt werden als voorbeeld voor leerlingen om het alfabet over te schrijven en te oefenen. Het kon daarbij echt gaan om zeer specifieke voorwerpen die ook andere doelen vervulden. Zo vond men bv. uit de 8e eeuw v.C. een gewicht terug van een weefgetouw van de Atheense agora waar een gedeeltelijk abecedarium op stond. Dat object kon gemakkelijk opgehangen worden en diende zo als een handig voorbeeld om over te schrijven. Ook bekers lijken een veelgebruikt voorwerp geweest te zijn om kinderen te helpen bij het leren van het alfabet. Een beker gevonden in het Heraion van Samos, afkomstig uit de 8e eeuw v.C. bevat bijvoorbeeld een abecedarium, met daarboven wat lijkt op een poging van een leerling om het alfabet na te schrijven. Ook in Boiotia werd een beker teruggevonden met daarop twee abecedaria geschilderd. Deze is afkomstig uit de 5e eeuw v.C.[1]
Ook op andere voorwerpen uit aardewerk werden abecedaria teruggevonden: de bucchero-amforen uit de Villa Giulia (650-600 v.C.), het vogel-vormige bucchero-flesje uit Viterbo (550-500 v.C.), de pyxis uit Gravina in Italië waarop een abecedarium is aangebracht in de vorm van een dipinto (late 5e eeuw v.C.) en de stamnos uit Metapontum (475-450 v.C.) zijn slechts enkele voorbeelden van een bredere traditie in de Oudheid van het aanbrengen van abecedaria op aardewerk.[1]
Al deze voorwerpen getuigen van het gebruik van abecedaria op de meest alledaagse objecten: ze werden dus echt niet enkel in een strikt schoolse context gebruikt. Er wordt zelfs verondersteld dat iedereen die leerde schrijven, zeker in het begin van hun stappen richting geletterdheid, in het bezit was van een eigen abecedarium.[2]
Daarnaast heeft men ook abecedaria teruggevonden in bepaalde heiligdommen (bv. Heiligdom voor Zeus op Hymettus-berg (7e eeuw v.C.), plakkaat uit heiligdom van Poseidon en Amphitrite in Penteskouphia (575-550 v.C.), heiligdom van godin Reitia in Este-Baratella (4e-2e eeuw v.C.) en is men ervan overtuigd dat ook herders verantwoordelijk waren voor sommige van de abecedaria-inscripties die zijn teruggevonden. Ook dat bewijst nog maar weer eens dat het gebruik en de productie van abecedaria niet beperkt was tot leraars en schoolkinderen.[1][4]
Heiligdom Este-Baratella: offeren van abecedaria in votieve context[bewerken]
In het Venetische heiligdom Este-Baratella, waar offers gebracht werden aan de godin Reitia, werden enkele interessante geofferde objecten teruggevonden, die gedateerd worden tussen de 4e en 2e eeuw v.C., waaronder bronzen schrijftabletten waarop teksten stonden die schrijfoefeningen nabootsten en ander schrijfgerief, zoals stilussen. Op die bronzen tabletten werden ook enkele abecedaria teruggevonden.
Het lijkt misschien bijzonder dat men schrijfgerief zou offeren aan de goden, maar ook op andere plaatsen in het Middellandse Zeegebied werden in funeraire en votieve contexten alfabetten teruggevonden bij offers van abecedaria en ander schrijfgerief. Naar dat offeren van schrijfgerief in votieve context wordt bijvoorbeeld ook verwezen in de Anthologia Palatina, al is er daarin geen sprake van het offeren van schrijftabletten. In het werk linkt men het offeren van schrijfgerief aan mannelijke klerken die op pensioen gaan. Maar schrijfgerief kon echter ook geofferd worden als men een bepaalde vaardigheid, zoals bv. basisgeletterdheid, verworven had of als men bij het verwerven ervan hulp wou krijgen. Voor deze bronzen tabletten is het niet duidelijk met welke bedoeling ze geofferd werden.
Wat uniek is aan de schrijftabletten uit Este-Baratella, is dat het ging om bronzen schrijftabletten, die waarschijnlijk doelbewust gemaakt waren enkel en alleen om geofferd te worden aan Reitia. Op brons kan men immers niet gemakkelijk schrijven, dus dat materiaal zou niet gebruikt kunnen worden voor schrijfoefeningen in de praktijk. De meeste andere voorbeelden van offers van schrijfgerief, bestonden uit hout of was en waren niet enkel bedoeld om te offeren, maar maakten eerst ook deel uit van iemands bezit. Bronzen offers van schrijfgerief waren eerder voorbehouden voor de elite.
In deze offers in Este-Baratella worden vele vrouwen vermeld als brengers van de offers, wat suggereert dat bij de epigrafische traditie van die stad veel vrouwen betrokken waren, vooral dan vrouwen van de elite, en dat zij daar dus ook gelinkt werden aan basisgeletterdheid. Hun offers waren misschien een teken van hun verworven geletterdheid, of juist van hun ambities om die geletterdheid te verwerven. Het zou dus kunnen zijn dat in Este gender bij de elite niet zo’n grote invloed had op iemands geletterdheid als in bv. het oude Griekenland of Rome.[4]
Offeren van abecedaria in funeraire context[bewerken]
Naast het offeren van schrijfgerief in votieve context, zijn er ook wat voorbeelden teruggevonden van abecedaria in funeraire contexten. Een voorbeeld daarvan is het abecedarium op het ivoren schrijfplankje uit Marsiliana d’Albegna uit de 7e eeuw v.C. Hier ging het waarschijnlijk, gezien de uiterst kleine afmetingen, ook om een purpose-made schrijftablet. Op een schrijfplankje van die omvang zou immers niet veel geschreven kunnen worden. Bepaalde wetenschappers suggereren echter dat het gewoon ging om een voorwerp dat waarschijnlijk in schoolcontext gebruikt werd. Het abecedarium op dat plankje bootst dan waarschijnlijk het voorbeeld van de leraar na, dat de leerlingen later moesten kopiëren.[1][4]
Ook op aardewerk zijn heel wat schrijfoefeningen teruggevonden in graven van de elite. Soms ging het enkel om een abecedarium bij een naam, soms werden uitgebreide oefeningen gevonden, zoals bijvoorbeeld op de Formello-amforen (650-600 v.C.).[1]
Fayum-tabletten: bevragen van de authenticiteit van abecedaria[bewerken]
Een bijzonder voorbeeld van een abecedarium zouden de Fayum-tabletten uit de 8e eeuw v.C. uit Egypte zijn: twee tabletten met daarop abecedaria van het Griekse alfabet uit de archaïsche periode.
Het zou gaan om echt sensationele nieuwe vondsten, maar de authenticiteit van de tabletten in kwestie wordt sterk in twijfel getrokken. Er wordt geopperd dat het misschien zou kunnen gaan om vervalsingen omwille van het grote aantal eigenaardigheden die opgemerkt worden in de tabletten.
De eigenaardigheden zijn, apart bekeken, niet al te vreemd, maar het is de combinatie van al die eigenaardigheden samen die ertoe leidt dat de authenticiteit sterk in vraag gesteld wordt.
Aangezien de tabletten afkomstig zijn uit Egypte en er daar sinds de Tweede Wereldoorlog regelmatig sensationele vondsten gedaan worden die achteraf vervalsingen blijken te zijn, is het plausibel dat het inderdaad gaat om vervalsingen en geen originele exemplaren.[5]
Belang van abecedaria voor wetenschappelijk onderzoek[bewerken]
Een belangrijke caveat is wel noodzakelijk: de schrifttekens die we terugvinden in abecedaria uit een bepaalde periode, komen niet per se overeen met de schrifttekens die daadwerkelijk gevonden werden in andere inscripties uit die tijd. Abecedaria waren zeer conservatief van aard en bevatten zogenaamde dode letters: letters die nog aanwezig zijn in abecedaria of het zogenaamde ideale, theoretische alfabet, maar niet meer in gebruik waren in het praktische alfabet van alledaags gebruik.[2][3]
Zo vindt men in abecedaria uit Este, Venetië steeds de letter thèta terug, die daar op andere inscripties uit die periode nooit teruggevonden wordt.[4]
Daarom kunnen we niet rechtstreeks vertrouwen op de abecedaria voor de datering van bv. het verdwijnen van bepaalde lettertekens. Die dode letters verdwenen mettertijd wel uit de abecedaria, en het ideale alfabet ging uiteindelijk steeds dichter liggen bij het praktisch gebruikte alfabet, maar daar zat heel wat vertraging op.[2]
De oorzaak van dat conservatieve karakter van de abecedaria is meerzijdig: het kan verklaard worden door de mnemonische functie van het alfabet: het alfabet moet gememoriseerd kunnen worden en als men daar steeds veranderingen in aanbrengt, wordt het veel moeilijker om te kunnen onthouden. Daarnaast was het onderwijs over het algemeen ook idealistisch en conservatief van aard, wat zich vertaalt in het conservatieve karakter van objecten die in het onderwijs gebruikt werden.[2] Tot slot kan men het ook verklaren vanuit het feit dat, zeker in het Grieks, bepaalde letterwaarden steevast geassocieerd werden met cijferwaarden. Als er veranderingen gebeurden in de volgorde van de lettertekens, zouden die ook nieuwe cijferwaarden moeten krijgen, wat absoluut niet handig was. Die schrijfwijze van cijfers aan de hand van letters werd milesisch genoemd.[2][3]
Bronnen, noten en/of referenties
|
Dit artikel "Abecedarium (oudheid)" is uit Wikipedia. De lijst van zijn auteurs is te zien in zijn historische en/of op de pagina Edithistory:Abecedarium (oudheid).
