Berberisatie
Berberisatie is het proces waarbij een individu van niet-berberische oorsprong de Berberse identiteit adopteert. Door de eeuwen heen zijn meerdere volkeren in Noord-Afrika geberberiseerd. Van de groep van Berbers die nu bestaat zijn miljoenen oorspronkelijk niet van Berberse afkomst. De oorspronkelijke Berbers dat zijn de Libiërs, en de Libiërs waren altijd in kleine aantallen in Noord-Afrika. Doordat andere volkeren de Berberse identiteit gedwongen en ongedwongen hebben geadopteerd, is daarmee de groep van Berbers fors gegroeid. Genetisch behoren Berbers tot meer dan 10 verschillende etnische groepen.
Geschiedenis[bewerken]
De Berberse identiteit[bewerken]
De Berberse identiteit is een ingewikkeld en complexe zaak. De Berberse identiteit wordt gelinkt aan de taal, en de taal komt oorspronkelijk uit Libië. Veel van de cultuur zoals het Berberse nieuwjaar “yenayer” en de feestdagen komen uit Libië. Ook waren de eeuwenoude Libiërs de enige Kaukasische Berbers in Noord-Afrika, in tegenstelling tot hun zwarte buren die net als andere bewoners van Afrika gewoon op Afrikanen lijken. Echter wordt de haplogroup voor de zwarte Berbers, namelijk E1b1b1m81 door deskundigen gerekend als het oorspronkelijke gen van Marokko, Algerije en Tunesië. Dat betekent dat de zwarte Berbers de oorspronkelijke bewoners zijn van het grootste gedeelte van Noord-Afrika. De Kaukasische Berbers komen uit Libië, en hebben zich ongeveer 3000 jaar geleden in de vruchtbare gebieden gevestigd van Noord-Afrika zoals het Riff gebergte en de Atlas gebergte. Tegenwoordig wordt de Berberse identiteit gelinkt aan de taal, en worden de Kaukasische Berbers daarom gezien als de “echte” Berbers. Echter komen zij oorspronkelijk uit Libië, en zijn de donkere Berbers met Haplogroup E1b1b1bm81 de oorspronkelijke bewoners van Marokko, Algerije en Tunesië. Veel leiders en geleerden uit de middeleeuwen behoren tot de donkere Berberse soort, maar worden neergezet als Kaukasische Berbers. Er zijn zelfs standbeelden van deze leiders en geleerden waarbij ze afgebeeld worden als Kaukasische Berbers, terwijl dit donkere Berbers waren. De donkere Berbers hebben ook een slechtere positie in Noord-Afrika ten opzichte van de Kaukasische Berbers, en krijgen amper de aandacht. Dit laat zien dat ook onder de Berberse gemeenschap er nog veel discriminatie en buitensluiting is, en dat er nog een lange weg te gaan is om de oorspronkelijke donkere Berbers een sterkere positie te geven in Noord-Afrika.
Ongedwongen Berberisatie[bewerken]
Door de eeuwen heen hebben verschillende volkeren zich in Noord Afrika gevestigd, waaronder Romeinen, Spanjaarden uit het Iberisch schiereiland en Feniciërs. Deze hebben de Libische taal geadopteerd die in veel delen van Noord-Afrika werd gesproken. Na eeuwen in Noord-Afrika te hebben gewoond, hebben zij de Berbers identiteit geadopteerd[1]. In alle Noord-Afrikaanse landen zijn geberberiseerde Romeinen, Spanjaarden en Feniciërs te vinden. Zo denken miljoenen Berbers vandaag de dag dat zijn Berbers zijn, terwijl zij van oorsprong behoren tot andere rassen.
Gedwongen Berberisatie[bewerken]
Tijdens de islamitische rijken van de Almoraviden, Almohaden en Meriniden werden de verschillende volkeren in Noord-Afrika gedwongen bekeerd tot de islam en moesten zij de Berberse identiteit aannemen[2]. Vooral Arabieren leden hieronder, maar ook grote groepen joden moesten de Berberse identiteit overnemen. De donkere Berberse Almohaden waren het strengst, en wilde Noord-Afrika ontdoen van de niet-moslims en de niet-Berberse mensen. Ook wilde de Almohaden het continent in het specifiek ontdoen van de Arabieren, en hadden de Arabieren slechte posities tijdens de Almohaden dynastie. Zo vluchten duizenden Arabieren de gebergtes en diepe vlaktes in om niet gevonden te worden. Zij gingen om veilig te zijn zich identificeren als Berbers en zijn de Berberse taal gaan spreken. Arabieren die de Arabische identiteit bleven behouden moesten meer belasting betalen. Het Arabisch werd bijna niet gesproken in de tijd van de Almohaden. Zelfs de islamitische oproep tot het gebed (de adhan) werd in de Berberse taal omgeroepen. De koran en andere islamitische boeken werden ook in het Berbers geschreven. Op deze manier hebben destijds tienduizenden Arabieren de Berberse identiteit overgenomen.
Berberisatie in de oude tijd en middeleeuwen[bewerken]
In de oude tijd is er sprake geweest van berberisatie onder de Romeinen, Spanjaarden en Feniciërs. Ook zijn er in de middeleeuwen gedwongen grote groepen van joden en Arabieren geberberiseerd[3][4]. Sommige adopteerde ongedwongen de identiteit, terwijl er in de middel-eeuwen gedwongen de Berberse identiteit werd opgedragen. De Almohaden hebben een grote rol gespeeld in de berberisatie van het continent. Zij hadden het plan dat Noord-Afrika ontdaan moest worden van de niet-moslims en niet-Berberse mensen. Hierdoor kwamen vooral de Arabieren in gevaar. Om deze reden adopteerde grote groepen Arabieren de Berberse identiteit en taal. Ook vluchten vele Arabieren de gebergtes is en zijn daar eeuwenlang blijven wonen. Deze Arabieren zijn zich niet meer bewust van hun Arabische oorsprong en identificeren zich als Berbers.
Berberisatie in de moderne tijd[bewerken]
In de moderne tijd is er al decennia sprake van berberisatie. Het doel is om de verschillende Berbers (Libisch) sprekende volkeren in Noord-Afrika te verenigen onder de Berberse identiteit. Echter wonen er al sinds de oudheid verschillende volkeren in Noord-Afrika die niet allemaal Berbers zijn. De Libisch taal heeft zich in de oudheid verspreid over Noord-Afrika, en daardoor spreken veel verschillende volkeren de Libische (Berberse) taal. Al deze verschillende volken worden nu gezien als Berbers, terwijl ze dat niet allemaal zijn. Dit is een moderne ontwikkeling die met behulp van het tv, internet en social media wordt verspreid onder Berbers of Libisch sprekende volkeren in Noord-Afrika. Berberse nationalisme, berberocentrisme en panBerbersime helpen het idee te verspreiden dat alle bewoners van Noord-Afrika Berbers zijn, inclusief de Arabieren. Volgens hun zijn ook Arabieren oorspronkelijk Berbers, terwijl er tientallen grote Arabische stammen zijn in Marokko waartoe de Arabieren behoren. Toch houden veel Berbers deze ideologie aan als een coping mechanisme, omdat ze niet kunnen accepteren dat er in Noord-Afrika meerdere volkeren wonen. Deze vorm van intolerantie bestond al in de middeleeuwen, en is vandaag de dag nog steeds aanwezig onder de Berberse bewoners.
Verschillende geberberiseerde groepen[bewerken]
Romeinen[bewerken]
In het verleden hebben veel Romeinen zich rondom de kust van Noord-Afrika gevestigd. Noord-Afrika was dun bevolkt, en er woonde weinig mensen langs de kust. De Romeinen zagen hierin hun kans, en gingen rondom de kust vissen. Na verloop van tijd gingen de Romeinen ook handelen rondom de kust, en ontstonden er romeinse dorpen en steden langs de kust van Noord-Afrika[5]. Velen van deze Romeinen zijn voor altijd gebleven in Noord-Afrika en zijn de Libische (Berberse) taal gaan spreken[6]. Als zij voor de islam de Berberse identiteit nog niet hadden geadopteerd, dan zij zij tijdens de islamitische heerschappij van de Berberse Almohaden gedwongen om de Berberse identiteit over te nemen en de islam te omarmen.
Spanjaarden en Andalusiërs[bewerken]
In de tijd van Andalusië zijn er groepen Spanjaarden tot de Islam bekeerd. Nadat Andalusië instortte en de moslims werden verjaagd, verhuisde veel van deze Spaanse moslims naar Noord-Afrika. Zij vestigde zich in en rondom de vruchtbare gebergtes van het Riff gebergte en de Kabylië gebergte. Zij zouden de taal die werd gesproken door de Berbers overgenomen hebben, en in de eeuwen later de Berberse identiteit hebben geadopteerd. Hedendaags zijn er weinig tot geen mensen die claimen Andalusiërs of Spanjaarden te zijn, terwijl we uit de geschiedenis weten dat veel Spanjaarden en Andalusiërs zich in Noord-Afrika hebben gevestigd. Vele van hen claimen nu Berbers te zijn, maar genetica onderzoek tonen aan dat de bewoners rondom te kust nog hoge percentages Spaanse genen dragen.
Feniciërs[bewerken]
De feniciërs hebben zich langs de kust van Noord-Afrika gevestigd in de oudheid. Zij handelde en viste langs de kust van Noord-Afrika. Ook hebben zij het rijk van Carthago gesticht in hedendaags Tunesië. Vandaag de dag zijn er geen bewoners in Noord-Afrika die claimen Fenisisch te zijn. Zij zouden de Berberse (Libische) taal hebben geadopteerd en tussen de Berbers in zijn gaan wonen[7]. Later zouden zij tijdens de almohaden dynastie hun identiteit kwijt geraakt zijn, en de Berberse identiteit geadopteerd hebben.
Canarische eilanden bewoners[bewerken]
De bewoners van de Canarische eilanden zijn van oorsprong een uniek volk. Uit onderzoek blijkt dat zij genetisch behoren tot haplogroup U6. Deze haplogroup komt door uitwisseling met andere volkeren ook voor bij Europeanen, Noord-Afrikanen en Midden-Oosteners. De bewoners van de Canarische eilanden zijn een unieke groep van mensen die van oorsprong niet gerelateerd zijn aan de Berbers die oorspronkelijk uit Libië komen. Echter heeft de Libische taal zich wel verspreid naar de Canarische eilanden, en zijn de bewoners het Berbers of Libisch gaan spreken.
Vandaag de dag wordt door verschillende panberberistische organisaties geclaimd dat de bewoners van de Canarische eilanden ook behoren tot de groep van Berbers. Daarom denken de bewoners van de Canarisch eilanden dat zij Berbers zijn en doen zij mee met nationalistische en panberberistische bewegingen. Echter spreken zij alleen een Libische taal, maar zijn zij genetisch een unieke groep. In de middeleeuwen zijn er Berbers uit Marokko verhuisd naar de Canarische eilanden, en heeft er zelfs slavernij plaats gevonden waarbij Marokkaanse Berbers naar de Canarische eilanden werden gebracht. Op deze manier zijn Berberse genen in de genenpool van de Canarische eilanden terecht gekomen. Toch blijven de bewoners van de Canarische eilanden hoge percentages van haplogroup U6 houden, om specifiek te zijn de subgroep U6b1. Opvallend is dat Arabieren in Noord-Afrika hogere percentages U6 hebben dan de Berbers. Oorzaak hiervoor is nog onbekend. Waarschijnlijk komt dit doordat U6 in West-Azië is ontstaan, en daardoor de Arabieren meer gerelateerd zijn aan de Canarische eiland bewoners dan de Berbers.
Donkere Berbers[bewerken]
De donkere Berbers zijn de oorspronkelijke bewoners van Marokko, Algerije en Tunesië. Zij spreken een Libische taal, die ook door de Berbers wordt gesproken. Door propaganda en organisaties in Noord-Afrika wordt het idee verspreid dat Berbers sprekende volkeren tot het Berberse volk behoren. Dat is een identiteit die voorheen niet werd gedeeld door alle Berbers sprekende volkeren. De donkere Berbers behoren tot een andere etnische groep dan de Libische Berbers die zich in de gebergtes en langs de kust hebben gevestigd 3000 jaar geleden. Toch wordt hun ook het idee opgedragen te behoren tot de Berbers, en zijn de donkere Berbers hierdoor zich ook gaan identificeren als Berbers. Echter behoren zij niet tot de groep van Berbers, en spreken zij alleen een Libische taal.
West Afrikanen[bewerken]
In de periode van de Berberse Almohaden dynastie, reikte de dynastie tot aan West-Afrika. De Almohaden maakte veel contact met de West-Afrikanen, en zagen hun als hun buren. Groepen uit West-Afrika zijn naar Noord-Afrika vertrokken, en hebben zich in het zuiden van Marokko en Algerije gevestigd. Tijdens de heerschappij van de Almohaden, Almoraviden en Meriniden hebben zij de Berberse identiteit aangenomen[8]. Zij identificeren zich nu als Berbers, terwijl zij van oorsprong behoren tot niet-Berberse West-Afrikaanse volkeren. Echter zijn zij zich hier niet meer van bewust.
Afrikanen uit de sub Sahara[bewerken]
Voor de Islamitische periode en tijdens de Islamitische periode hebben veel afrikanen die rondom de Sahara woestijn wonen zich gevestigd in de Sahara woestijn. Zij hebben de Berberse taal geadopteerd en hebben in de latere eeuwen ook de Berberse identiteit geadopteerd[9]. Genetisch behoren zij tot verschillende sub-Saharaanse Afrikaanse volkeren die niet Berbers zijn.
Gnawa[bewerken]
In Marokko wonen kleine groepen Gnawa. Zij zij van West-Afrikaanse oorsprong[10] [11]en hebben zich in de middeleeuwen gevestigd in delen van Zuid -Marokko. Zij spreken Arabisch en Berbers (Libisch). Tijdens de heerschappij van de Berberse Almohaden en Meriniden hebben zij de Berberse identiteit geadopteerd om vervolging en hogere belasting te voorkomen. Na eeuwenlang geleefd te hebben onder Berberse heerschappij hebben zij hun oorsprong achtergelaten, en weten velen van hen niet meer dat zij oorspronkelijk uit West-Afrika kwamen. Vele zijn trotse Berbers, maar dat zijn zij oorspronkelijk helemaal niet. Gnawa staan in Marokko bekend om het muziek dat zij spelen.
Tunesiërs[bewerken]
Uit onderzoek is gebleken dat Tunesiërs die zich identificeren als berber hogere percentages Arabische genen hebben dan de Arabieren in Tunesië. Het onderzoek was in eerste instantie opgezet om de Berberse genen te onderzoeken. Omdat deze Tunesiërs afgesloten leefden, gingen de onderzoekers ervan uit dat zij daarom hoge percentages Berberse genen zouden hebben. Echter zijn ze er achter gekomen dat ze hoge percentages Arabische genen hebben, ondanks dat ze Berbers spreken en zich identificeren als Berbers. Dit laat zien dat ook in Tunesië in de middeleeuwen veel Arabieren de bergen in gevlucht zijn om weg te komen van de Berberse Almohaden en later de Meriniden dynastie. Veel Arabieren hebben de Berberse identiteit overgenomen om zo niet verjaagd te worden uit Noord-Afrika[12][13][14][15]. Zij staan echter achter hun Berberse identiteit, en weten niet meer dat zij eeuwen geleden Arabieren waren.
Hammudiden[bewerken]
De hammudiden waren een Arabische dynastie in Zuidelijke Andalusie en Noord-Marokko. Zij waren nakomelingen van de Arabische stam Banu Hammud. Al vroeg kwamen zij in aanraking met de Berbers die in en buiten de emiraat woonden. Zij zouden door contact met de Berbers de Berberse identiteit hebben overgenomen.[16][17][18] Na de Berberse heerschappij van de Almohaden en Meriniden heeft nog een grotere groep de Berberse identiteit en taal overgenomen. Zij zijn zich niet meer bewust van hun Arabische oorsprong. Nakomelingen van de geberberiseerde Hammudiden bewonen nu delen van Noord-Marokko en het Riff gebergte.
Saadiden[bewerken]
De Saadiden waren een Arabische dynastie in hedendaags Marokko. Zij behoorde tot de bani Zaydan stam en heerste van 1554 tot 1659. Door veelvuldig contact met de Berberse stammen in de Souss regio zou de arabische stam gedeeltelijk geberberiseerd zijn[19], ondanks dat zij claimden nakomelingen te zijn van de islamitische profeet.
Maqil stam[bewerken]
De Maqil stam is een van oorsprong Arabische stam die geberberiseerd is geraakt. Aan het eind van de 15e eeuw zijn ze grotendeels geassimileerd, en onderdeel geworden van de grotere Berberse stammen in de Souss regio.[20]
Al Manasir stam[bewerken]
De Al Manasir stam is een Arabische stam die langs de kust woont tussen Tenes en Cherchell. Ondanks dat dit een Arabische stam is, identificeren leden van de stam zich vandaag de dag als Berbers.[21]
Bni Zemmour stam[bewerken]
De Bni Zemmour stam is van oorsprong een Arabische stam die behoort tot de grotere Banu Hilal stam. Een gedeelte van de stam identificeert zich als berbers, vooral in de gebieden waar de Berberse taal dominant is. De cultuur en tradities van de stam bevatten geberberiseerde elementen[22].
Arabieren[bewerken]
Na de islamitische verovering van Noord-Afrika migreerde vele Arabieren en Arabische stammen naar Noord-Afrika. Zij vestigen zich in gebieden die nog niet werden bewoond, maar gingen ook gebieden bewonen waar de Berbers woonden. Zij zijn zich aan gaan passen aan de Berbers, en zijn de Berberse taal gaan spreken[23][24]. Na de Berberse heerschappij van de Almohaden en de Meriniden hebben velen Arabieren gedwongen de Berbers identiteit moeten overnemen. Vandaag de dag identificeren zij zich als Berbers, en zijn ze zich niet meer bewust van hun Arabische oorsprong.
Arabieren in de Sahara woestijn[bewerken]
Na het verspreiden van de islam in Noord-Afrika vestigden een deel van de Arabieren zich in- en rondom de Sahara woestijn. Zij adopteerden de taal die gesproken werd door de Berbers (Libiërs). Na de Berberse dynastie van de Almohaden zijn zij zich gaan identificeren als Berbers, om zo vervolging en hogere belasting te ontkomen. Na eeuwen lang onder Berberse heerschappij te hebben geleefd zijn ze hun oorsprong verloren, en zijn ze zich gaan identificeren als Berbers.[25]
Joden[bewerken]
Noord-Afrika werd voorheen bewoonde door grote groepen joden die claimen afstammelingen te zijn van het oude Israël. Door het samenleven met de Berbers hebben zij de Berberse taal overgenomen. Door mixen met de Berberse in verschillende delen van Noord-Afrika hadden sommigen ook de Berberse identiteit geadopteerd. Pas tijdens de islamitische dynastieën van de Almohaden en de Meriniden werden de joden gedwongen om moslims te worden. Ook waren niet-Berberse volkeren niet meer welkom in Noord-Afrika, en moesten zij de Berberse identiteit nemen om veilig te blijven. Veel joden zijn ook het Atlas gebergte ingevlucht, en daarom had het Atlas gebergte een van de grootste hoeveelheden joodse gezinnen van Noord-Afrika. Deze mensen identificeren zich nu als Berbers, maar zijn oorspronkelijk joods.
In de tijd van het ontstaan van de islam waren er nog vele Arabieren die de islam niet omarmd hadden. Velen Arabieren bleven het jodendom aanhouden. Nadat Noord-Afrika was veroverd, migreerde niet alleen Arabieren die moslim waren, maar ook joodse Arabieren vestigden zich in Noord-Afrika. Sommige stammen hadden islamitische en joodse takken, zoals de Bni Maqil. Deze Arabische joden zouden tijdens de Almohaden dynastie gedwongen moslim geworden zijn, of konden door hogere belasting te betalen hun joodse religie behouden. Echter waren deze joden wel Arabisch van oorsprong, en ook dan liep je gevaar tijdens de Almohaden dynastie. Daarom deden deze Arabische joden zich voor als Berbers, en hebben ze na eeuwen lang zich voordoen als Berbers hun identiteit verloren en zijn ze zich er niet meer van bewust dat ze Arabieren waren. Vandaag de dag is er in Marokko een verwaarloosbare groep joden die Arabisch is, ze beweren grotendeels Berbers te zijn.
Perziërs in de Siwa Oasis[bewerken]
Uit onderzoek in de Siwa Oasis blijkt dat de bewoners die Libisch (Berbers) spreken, maar tot 2.2% Berberse genen hebben[26]. Uit onderzoek is gebleken dat zij Perzische, Arabische en Egyptische genen hebben. Dit kan komen doordat in de oudheid de Perziërs meerdere malen Egypte probeerde te veroveren. Nadat de pogingen tot veroveren mislukte, moesten de Perzische legers van de Egyptenaren gedwongen in de Siwa Oasis vestigen. Zij werden als slaven gebruikt door de Egyptenaren, en moesten zij ook in de Oasis werken. Vandaag de dag zijn de Libisch sprekende Libiërs niet meer van op de hoogte dat zij Perzische voorouders hebben. Zij hebben de Libische taal geadopteerd, en zijn zich na verloop van tijd gaan identificeren als Berbers. Ook hebben de Almohaden invloed uitgeoefend op de bewoners van de Siwa Oasis. De Almohaden regeerde namelijk van de Canarische eilanden tot aan de Siwa woestijn. Hun macht reikte helemaal tot aan de Siwa Woestijn, en daarom hebben de niet-Berberse bewoners van de Siwa woestijn de Berberse identiteit overgenomen en de Soennitische islam aangenomen. Echter is maar tot 1% Berberse genen gevonden tijdens een onderzoek naar Berbers bewoners in de Siwa oasis. De rest van de onderzochte groep had Arabische[27] en Egyptische genen.
Dit artikel "Berberisatie" is uit Wikipedia. De lijst van zijn auteurs is te zien in zijn historische en/of op de pagina Edithistory:Berberisatie.
- ↑ (en) Moha Ennaji, Multilingualism, Cultural Identity, and Education in Morocco, Springer, 2005. ISBN 0-387-23979-0.
- ↑ (en) Amira K. Bennison, Almoravid and Almohad Empires, Edinburgh University Press, 2016. ISBN 978-0-7486-4681-4.
- ↑ (en) John Wright, A History of Libya, Hurst & Company, London, 2012. ISBN 978-1-84904-227-7.
- ↑ (en) Julia Clancy-Smith, North Africa, Islam and the Mediterranean World: From the Almoravids to the Algerian war, Frank Cass publishers, 2001. ISBN 0-7146-8184-9.
- ↑ (en) John Wright, A History of Libya, Hurst & Company, London, 2012. ISBN 978-1-84904-227-7.
- ↑ (en) Amira K. Bennison, Almoravid and Almohad Empires, Edinburgh University Press, 2016. ISBN 978-0-7486-4681-4.
- ↑ (en) Arthur John Newman Tremearne, The Niger and the West Sudan: Or the West African's Note Book, Hodder & Stoughton, 1910, pp. 302.
- ↑ (en) J. F. Ade Ajayi, Michael Crowder, History of West Africa, Longman, 1976, pp.649. ISBN 9780582641877.
- ↑ (en) Elisée Reclus; Ernest George Ravenstein, Augustus Henry Keane, The Universal Geography: Earth and Its Inhabitants, Volume 12, J.S. Virtue & Company, 1876.
- ↑ (en) Emilio Spadola, The Calls of Islam: Sufis, Islamists, and Mass Mediation in Urban Morocco, Bloomington en Indianapolis, 2014. ISBN 978-0-253-01137-4.
- ↑ (en) Alex Lubin, Marwan M. Kraidy, American Studies Encounters the Middle East, The University of North Carolina Press, 2016. ISBN 9781469630137.
- ↑ (en) Slavomír Čéplö, Jaroslav Drobný, Maltese Linguistics on the Danube, Walter de Gruyter, 2020. ISBN 978-3-11-067217-6.
- ↑ Cyril Fletcher Grant, Studies in North Africa, Simpkin, Marshall, Hamilton, Kent & Company, 1921, 256.
- ↑ (en) Bernard Newman, Mediterranean Background, University of Michigan, 1949, 286.
- ↑ (en) Daniel Bruun, The Cave Dwellers of Southern Tunisia: Recollections of a Sojourn with the Khalifa of Matmata, University of Michigan, 1898, 335. ISBN 9781850770640.
- ↑ (en) Alex Metcalfe, Muslims of Medieval Italy, Edinburgh University Press, 2009. ISBN 978-0-7486-2007-4.
- ↑ (en) Maribel Fierro, The New Cambridge History of Islam: Volume 2, The Western Islamic World, Cambridge University Press, 2010. ISBN 978-0-521-83957-0.
- ↑ (en) Suyūṭī, History of the Caliphs, Asiatic society, 1881. ISBN 3-1858-014-705-937.
- ↑ (en) E. W. Bovill, The Battle of Alcazar: An Account of the Defeat of Don Sebastian of Portugal at El-Ksar El-Kebir, Batchworth Press, 1952, pp. 198.
- ↑ (en) Sven Tägil, Regions in Upheaval: Ethnic Conflict and Political Mobilization, Esselte Studium, 1984, pp. 314. ISBN 9789124331849.
- ↑ (en) Moše Šārôn, Studies in Islamic History and Civilization: In Honour of Professor David Ayalon, 1987, pp. 611. ISBN 965-264-014.
- ↑ (fr) Bni Zemmour. Tribus du Maroc. Geraadpleegd op 13-12-2021.
- ↑ (en) , Africa: a quarterly journal, Nummer 1;Nummer 8, S.W. Partridge & Co, 1883.
- ↑ (en) André Lebon, Paul Pelet, France as it is, Cassel & Company, 1888.
- ↑ (en) Khair El-Din Haseeb, The Arabs and Africa (RLE: The Arab Nation), Routledge, 2012. ISBN 978-0-415-62395-7.
- ↑ (en) Dugoujon J.M., Coudray C., Torroni A., Cruciani F., Scozzari F., Moral P., Louali N., Kossmann M., The Berber and the Berbers: Genetic and linguistic diversities, 2009.
- ↑ (en) Institute of Arab Research and Studies, مجلة معهد البحوث والدراسات العربية, Volume 3, Al-Maʻhad, Indiana University, 2010.
