Onze-Lieve-Vrouwetoren (Aarschot)

De Onze Lieve Vrouwetoren (westertoren) is de kerktoren van de oud-collegiale kerk van Onze-Lieve-Vrouw in Aarschot. Het bouwwerk, dat werd opgetrokken in de eerste helft van de 15de eeuw, is een rechthoekige toren met renaissancespits (84 of 85 m hoog) en is een uitstekend voorbeeld van Demergotiek, een regionale variant van de Brabantse hoog-gotiek. De toren huisvest een Vredesbeiaard van 51 klokken.

Geschiedenis[bewerken]

De bouw van de toren begon als onderdeel van de vijfde bouwcampagne van de bouw van de kerk en die werd omstreeks 1400 ingezet. De bouw van de toren werd voltooid rond 1452.

Op 29 oktober 1572 werd de rechtopstaande houten spil, welke oorspronkelijk het steenwerk bekroonde, door de bliksem getroffen en vernield.

In 1574 werd nieuwe torenbekroning geplaatst: een renaissancespits met de afgeknotte achtzijdige pyramide, appel, lantaarn en peer. Deze nieuwe spits was geïnspireerd op de bekroning Kempische kerktoren van Hoogstraten, die in WO II werd opgeblazen. De torenspits In Aarschot is alzo het oudst bewaarde originele voorbeeld van dergelijke torenspitsen in België. Andere voorbeelden zijn ook torens van Breda, Oosterhout, Alfen en Hilvarenbeek in Noord-Brabant, en de St.-Jan de Doperkerk te Werchter.

In 1756 werd Aarschot getroffen door een aardbeving. Aan o.a. de torenmuren zou de aardbeving ernstige schade hebben aangericht.

In 1769 werd een nieuwe wijzer op het torenuurwerk geplaatst omdat er op die klok blijkbaar maar een wijzer stond die in zijn volle lengte doorliep van de zes tot de twaalf.

Eind 1847 werd de zuidgevel van de O.-L.-Vrouwetoren volledig gerestaureerd en in 1850 werden de herstellingswerken aan de westgevel van de toren beëindigt.

In 1860 op de zondag voor vastenavond rond 8u in de vooravond werd de toren door de bliksem getroffen tijdens een zwaar onweer. De brand die daarop uitbrak had de peer van de torenbekroning volledig vernield en de windhaan en het torenkruis stortten neer langs de kerkhofzijde. De herstelling bleven heel lang op zich wachten tot uiteindelijk op 18 mei 1908 de nieuwe spil voltooid was. Kort daarop sloeg op 27 juni 1908 de bliksem weer in op de torenspits. De bliksem sloeg opnieuw in, door de kerk tot bij de pastoor, die bewusteloos met brandwonden werd afgevoerd. De bliksemafleiders hadden nu goed hun werk gedaan want buiten het uurwerk dat stilviel bleef de spil onbeschadigd overeind.

In 1943 werd de Onze-Lieve-Vrouwetoren beroofd van 3 van de 4 luidklokken. Enkel de kleinste St.-Michielsklok bleef hangen.

In 2018 werd in het kader van de plaatsing van de Vredesbeiaard de klokkenkamer opgefrist en hersteld, verstevigingen aangebracht en de twee stenen spiltrappen werden toegankelijk gemaakt voor het publiek.

Architectuur[bewerken]

De massieve westertoren met rechthoeking grondplan van 8,15 x 6.85 m inwendig, geflankeerd door twee traptorentjes, met onderbouw van 47,5 m is 85 m hoog. Bovenop de romp verscheen een torenspil, vermoedelijk omringd door zes hoektorentjes, zoals de benaming "Onse Lieve Vrouwe van seven torens" waaronder het voormalige beeld van O.-L.-Vrouw van Aarschot bekend stond, doet vermoeden. Die oorspronkelijke torennaald overleefde de ramp van 1489, maar verging in de vlammen in het jaar 1572. Volgens de aantekening van Filips van Schoonhoven (koordeken van Aarschot van 1534 tot 1584) was deze toren in 1560 gemeten en hoger bevonden dan de toren van Sint-Rombouts te Mechelen, die 97.5 m hoog is. Dit gegeven wordt bevestigd door Charles Millets kronijk van 1597.

Het onderste gedeelte van de toren werd in drie steensoorten (speklagen) opgetrokken: witte kalksteen van Gobertingen; baksteen, in de vulling van de gewelven en op minder zichtbare plaatsen; ijzerzandsteen, die in de Demerstreek, van Diest tot Werchter, goedkoop en in dagzomende lagen werd opgedolven. Het gebruik van deze bouwstof is een kenmerk eigen aan de kerken die behoren tot de zgn. Demergotiek. In de bovengelegen verdiepingen (vanaf de horlogekamer tot de klokkenkamer) werd enkel witte kalksteen aangewend.

Bewoners van de Onze-Lieve-Vrouwetoren[bewerken]

In 1583 waren de gewone inkomsten van het kerkbestuur zo laag, dat ze besloot om bij opbod kamers te verhuren aan de inwoners, die na de vlucht in hun totaal vernielde geboortstad waren teruggekeerd. De 'Ballinc'-kamer in de toren werd in vier delen verhuurd aan Jan Sutrix, Aert Peeters en Hendrik Storff, die twee delen voor zijn rekening nam. Ook het klokkehuis werd verhuurd aan een koopman die zijn pakken daar stapelde, aan Hans Van Hove om zijn kolen daar te leggen.

De klokken van de Onze-Lieve-Vrouwetoren (Aarschot)[bewerken]

In de toren werd een welluidend beiaardspel met 12 klokken aangebracht waarop alle mooie hymnen gespeeld konden worden. Die klokken werden vernield in 1578. Nadien kwamen nieuwe klokken in de toren die door de Fransen in 1798 werden weggehaald. Drie van de vier nieuwe klokken die terug in de toren werden gehangen verdwenen in 1943 naar Duitsland. Drie nieuwe klokken werden in 1950 in de toren gehangen en in 2018 werd op basis van twee luidklokken ervan een beiaard geplaatst van 51 klokken.

Rampjaar 1578 : Vernietiging van de oude beiaard[bewerken]

Begin augustus 1578 veroveren de Engels en Schotse huurlingen van de opstandige Staten de stad Aarschot. Zij plunderden hun bevrijde bondgenoot en voeren de buit naar hun kamp in Rijmenam. Enkele dagen later werden de Engelsen op hun beurt verjaagd door de Spaanse troepen die wegens voedselgebrek spoedig verder trokken en Aarschot weerloos achterlieten. Voor hun vertrek hadden ze nog vlug huizen afgebroken en stadswallen gesloopt opdat de vijand geen onderdak of beschutting in de stad zouden vinden. Vanuit Rijmenam kwamen nu opnieuw de Engelsen opdagen. Zij plunderden wat nog in kerken en kloosters aan sieraden of gewaden was overgebleven en gooiden de klokken uit de torens. De tweelf of volgens een andere bron negen grote torenklokken, de drie kleine klokken uit de vieringtoren van de Onze-Lieve-Vrouwekerk en de vier of vijf klokken uit de peervormige toren van het stadhuis werden stuk geslagen en vervolgens uit de stad weggevoerd. Daarna werd de stad door de plunderaars aan de vier hoeken in brand gestoken.

De proost en enkele kanunniken meldden na hun terugkeer in de stad Aarschot dat niet enkel de zangboeken en sierraden werden geroofd uit hun kerk maar ook de klokken, zodat zij de koordienst niet meer konden verzorgen.

Nieuwe klokken I (1584 - 1632 - 1686 - 1739)[bewerken]

Na het rampjaar 1578 moest het kapittel en de parochiegemeenschap de schade herstellen maar ze vonden zelfs niet het nodige geld om twee geleende klokjes, die ze graag zouden kopen, af te betalen.

Op 20 augustus 1584 werd een eerste geleend klokje in de vieringtoren gehangen. Daarna kwam een tweede klokje op afbetaling in de vieringtoren.

Op 14 juni 1632 werden twee nieuwe klokkengewijd door pastoor Nicasius du Mont St.-Eloy. De grootste klok werd'Maria' gedoopt en had als peter en meter koordeken Jacob Ghobert en rentmeester Panhuys, die hertogin Anna van Croÿ vertegenwoordigden. De tweede klok werd aan St.-Rochus toegewijd. De toren kreeg kort nadien, op 2 augustus, nog een tweedehands uurwerk bij. De uurplaat die voorheen op het stadhuis hing, mat ongeveer tien en een halve voet, iets minder dan 3 meter.

Op 24 oktober 1686 schonk bij testament jonker Filips Karel van Eynatten de kerk een nieuwe klok': dry duysent seshondert guldens tot het maeken van een cloc'.

Op 6 oktober 1739 sloten koordeken Ludovicus Potvin, hoofddrossaard Urbanus Franciscus Crabeels de Corbeek Deyle en burgemeester Guillis aan koopje met de Lierse klokkengieter Jan Francis Moons, Een oude Aarschotse klok kon worden geruild tegen de nieuwe klok van dezelfde toonhoogte die Moons voor de beiaard van Lier had gegoten. De toon van de nieuwe klok (Carolus) paste niet in de Lierse beiaard. De klokkengieter Moons zou de oude Aarschotse klok hergieten in de hoop nu wel een juiste toon te treffen. De kosten voor het vervoer van de oude klok naar Lier en van de nieuwe klok naar Aarschot zouden door de klokkengieter en door de kerk gedragen worden.

Op Alleheiligenavond 1739 werd de nieuwe klok ingeluid.

Boerenkrijg : vernietiging van alle klokken (1798-1799)[bewerken]

Op 21 oktober 1798 hadden boeren Geel, Lier en Heist-op-den-Berg veroverd. De volgende dag rond trok een afdeling van het Boerenleger langs de Mechelse poort Aarschot binnen. De boeren openden de op last van de overheid gesloten kerken en zij luidden de noodklok om iedereen te wapen te roepen. Daarna haalden ze de ondergedoken geestelijken uit hun schuilplaatsen, hakten ziij de vrijheidsboom om en vernietigden de lijsten van de dienstplichtingen en van de belastingbetalers. Net als elders waren ook in Aarschot de eigendommen van de aanhangers van het Franse regime het mikpunt van de volkswoede.

Op 14 Fructidor Jaar VII (31 augustus 1799) zou de stad Aarschot door het 'Tribunal civil du Département du Nord' veroordeeld worden tot het betalen van 17.424 fr als schadevoergoeding voor de plunderingen der officiële gebouwen door het Boerenleger. De minister van Binnenlandse Zaken in Parijs had intussen al het bevel gegeven, om overal de kerkklokken weg te halen omdat volgens de Fransen de boeren door het luiden ervan het sein tot de opstand hadden gegeven. De vier mooie klokken van de O.-L.-Vrouwekerk, waaronder één die geschonken was door Filips van Eynatten en zijn zuster Anna, verbrijzeld door ze uit de toren naar beneden te werpen. Twee grote klokken die niet naar beneden konden gelaten worden, werden boven in de toren verbrijzeld, waarna de brokstukken werden weggevoerd.

Nieuwe klokken II (1817 - 1830 - 1873)[bewerken]

Tussen 1806 en 1823 liet Z.E.H. Van Aerssen de klok uit de kerk van de Kapucijnen en de grootste klok uit het klooster van Sint-Niklaasberg in de vieringtoren van de kerk hangen. Van de Heer Verhocht, een vooraanstaand Aarschots burger, kreeg hij een nieuwe klok ten geschenke ter vervanging van de verbrijzelde "Elfurenklok". In de volksmond werd deze klok dan ook al spoedig de 'Verhochtesklok' genoemd.

In 1817 zorgde Z.E.H. De Coen ervoor dat de O.-L.-Vrouwekerk een nieuwe klok kreeg nadat de westertoren er 19 jaar zonder klokken had bijgestaan. Deze eerste grote luiklok werd aan Maria toegewijd en was gegoten in het atelier van de Leuvense klokkengieter Andreas Van den Gheyn. Zij woog niet minder dan 1000 kg, had een diameter van 1,36 m en was 1,30 m hoog. Haar toon was re.

In 1830 kreeg door toedoen van Z.E.H. Corten de O.-L.-Vrouwekerk een tweede nieuwe grote luiklok die aan St.-Rochus werd toegewijd. Ook deze klok werd gegoten in het Leuvense atelier van Andreas Van den Gheyn. Zij woog 1300 kg, had een diameter van 1,28 m en was 1,05 m hoog. Haar toon was mi bémol. Deze klok kwam er mede door de milde giften van een aantal kapitaalkrachtige leden van de kerkfabriek en van het stadsbestuur. Voor het overige was het armoede troef voor de O.-L.-Vrouwekerk.

In 1873 liet Z.E.H. Puttemans drie oude klokken hersmelten tot twee nieuwe grotere luidklokken. Hij gebruikte hiervoor de klokken van het Kapucijnenklooster en van het klooster van St.-Niklaasberg en de 'Verhochtesklok' of 'Elfurenklok', die onder pastoor-deken Van Aerssen in het kleine spitse torentje boven de viering waren gehangen, Het hersmelten tot nieuwe klokken gebeurde in het atelier van de Leuvense bronsgieter Severinus Van Aerschod. De eerste nieuwe klok (Elfurenklok) werd aan St.-Jozef toegewijd en werd in de vieringtoren gehangen. Zij woog 300 kg, had een diameter van 0,79 m en was 0,60 m hoog. Haar toon was C.

De tweede nieuwe klok had St.-Michiel als patroonheilige. Zij woog ook ongeveer 300 kg,had een diameter van 0,69 m en was 0,50 m hoog. Haar toon was D.

Plannen voor een nieuwe beiaard door WO II stopgezet (1937)[bewerken]

in 1937 werd onder de lange en vruchtbare ambstperiode van Z.E.H. A. Verpoylt pastoor-deken (1931-1957) het zesde eeuwfeest van de Onze-Lieve-Vrouwekerk luisterrijk gevierd. De feestelijkheden vonden plaats gedurende de kermisweek van 22 tot 29 augustus 1937.

Op de avond van dinsdag 24 augustus 1937 was de Onze-Lieve-Vrouwetoren (westertoren) van de kerk verlicht en gaf de Heer Arthur Lynds Bigelow, stadsbeiaardier van Leuven, van daarboven een beiaardconcert. Deze Amerikaan was op uitnodging van de organisatoren van de feestelijkheden met een rondreizend klokkenspel naar Aarschot gekomen.

De beiaardconcerten die A.L. Bigelow gegeven had vielen zozeer in de smaak bij het Aarschotse publiek dat het Aarschotse Comité tot Bevordering van het Vreemdelingenverkeer besloot om in de Onze-Lieve-Vrouwetoren (westertoren) van de kerk opnieuw een uitgebreid klokkenspel te installeren. Dat was althans de bedoeling.

Voor de troebelen van 1578 had de O.-L.-Vrouwekerk immers een zeer mooie en welluidende beiaard. Op 10 mei 1940 rolde Hitlers oorlogsmachine ons land binnen en toen braken moeilijk tijden aan voor de kerk. Van een nieuwe beiaard was er geen sprake meer.

Tweede wereldoorlog en vernietiging van 3 luidklokken (1940-1945)[bewerken]

Op 17 augustus 1943 kreeg de kerkfabriek een schrijven vanweg de Duitse autoriteiten dat de algemene verontwaardiging zou opwekken van de Aarschotse bevolking. De bezetter eiste namelijk de klokken van de O.-L.-Vrouwekerk op. Eén klok per parochie, klokken die deel uitmaken van een beiaardspel en klokken met historische of artistieke waarde werden vrijgesteld van inbeslagname.

Op 14 oktober 1943 arriveerde in Aarschot het bericht dat de Duitsers de volgende dag de klokken zouden komen weghalen. Dit wekte grote broering in de stad. Nog dezelfde avond kwam de bevolking samen aan de kerk om de klokken te luiden als een soort stil protest.

Het duurde van 16 tot 22 oktober 1943 voor de Duitsers de drie grootste klokken uit de kerk konden wegroven. Het was de O.-L.-Vrouweklok uit 1817, de St.-Rochusklok uit 1830 en de St.-Jozefsklok uit 1873. Alleen de kleine St.-Michielsklok uit 1873 lieten zij onaangeroerd. Deze hangt nog steeds in de Onze-Lieve-Vrouwetoren en luidt driemaal per dag.

Nieuwe klokken III (1950)[bewerken]

In 1950, tijdens de zeer vruchtbare ambtsperiode van pastoor-deken Z.E.H. August Verpoylt (1931-1957) goot de Leuvense klokkengieter François Sergeys drie nieuwe klokken. Deze werden gegoten ter vervanging van de drie klokken die de Duitsers in 1943 als oorlogsbuit hadden meegenomen. De eerste nieuwe klok was toegewijd aan O.-L.-Vrouw. De klok woog 1.860 kg, had een diameter van 1,44 m en was 1,1 m hoog. Haar toon was Cis. De tweede nieuwe klok kreeg St.-Rochus als patroon. Zij had een gewicht van 1.310 kg, had een diameter van 1,29 m en was 1 m hoog. De toon was Es. De derde nieuwe klok was toegewijd aan St.-Jozef. Zij woog 957 kg, had een diameter van 1,15 m en was 0,90 m hoog. De toon was F.

Nieuwe beiaard: Vredesbeiaard 51 klokken (2018)[bewerken]

In 2006 werd onder sterke impuls van pastoor-deken Z.E.H. Huub Gerits een beiaardcomité in het leven geroepen die 12 jaar lang gewerkt heeft om een nieuwe beiaard te plaatsen in de Onze-Lieve-Vrouwetoren.

Op 11 november 2018 werd, dank zij de financiële bijdrage van meer dan 300 sponsers waaronder zowel zeer kleine als kapitaalkrachtige personen en firma's, de substantiële bijdrage van het stadbestuur onder het burgemeesterschap van André Peeters en een stevige bijdrage van de provincie Vlaams-Brabant in het kader van de steun aan de Hageland een nieuwe Vredesbeiaard plechtig ingehuldigd. Tijdens de feestelijke inhuldiging ging een klokkenstoet door de stad met meer dan 500 deelnmers onder massale belangstelling van vele duizenden mensen.

De beiaard werd gebouwd door de Koninklijke Eijsbouts Klokkengieterij en telt 51 klokken waarvan de twee zwaarste klokken bestaande luidklokken zijn en 49 klokken nieuw werden gegoten.

Jo Haazen, directeur emeritus van de Koninklijke Beiaardschool Jef Denyn en ere-stadsbeiaardier van Mechelen kreeg de eer om de beiaard plechtig in te spelen. Adviseur-beiaardier van het project was Marc Van Eyck en de beiaard werd gebouwd volgens de Beiaard Kwaliteitsstandaard voor nieuwe beiaarden (uitgave Koninklijke Beiaardschool Jef Denyn 2001), met toepassing van het VEMA-systeem, waarbij de tuimelaars met de hand regelbaar blijven en de veren in drie posities kunnen versteld worden zonder gebruik te maken van gereedschap.

Bronnen, noten en/of referenties